در ميزگردي با حضور سه تن از اعضاي هيئت علمي دانشگاه ايلام موضوع آبخيزداري مورد بررسي قرار گرفت و تاکيد شد متاسفانه  تا اسم حفاظت آب و خاک برده مي‌شود فورا سازه‌هاي سنگي ملاتي، گابيون و خشکه‌چيني و ... متصور مي‌شود در حالي که از اين روش‌ها تاکنون آن گونه که بايد نتيجه‌اي گرفته نشده است و علاوه بر کمبود آب شاهد سقوط خاک نيز هستيم.

دکتر «حاجي کريمي» - دانشيار دانشگاه ايلام در اين ميزگرد اظهار کرد: طبق نظر کارشناسان دانشگاهي به واسطه‌ي اقليم و رژيم بارندگي، سدسازي در مناطقي از کشور مانند استان ايلام يک ضرورت تمام عيار است.

دانشيار دانشگاه ايلام با اشاره به زمان و پراکنش بارندگي‌ها در استان  و اينکه بارش‌هاي ما در شرايطي اتفاق مي‌افتند که براي ما فايده‌اي ندارد و در خيلي از مواقع رژيم بارش ما به صورت سيل‌آسا خروج پيدا مي‌کند، تاکيد کرد: وجود ذخيره گاه‌هايي با  نام «سد» داشته باشيم تا آب ذخيره شود.

کريمي با تاکيد بر ضرورت سد سازي بر اساس  اصول خاص خود و رعايت چارچوب‌هاي علمي گفت: بايد براي نگهداري و افزايش عمر مفيد سد برنامه داشته باشيم.

آبخيزداري فقط سازه‌هاي سنگي ملاتي، گابيون و خشکه‌چيني نيست

وي با بيان اينکه اصلي‌ترين آفت و مشکل سدهاي موجود ورود رسوبات است ، گفت: بايد به مقدار خاکي که در حوضه آبريز شسته و وارد سد مي‌شود را از ياد نبريم چرا که اين مقدار خاک طي هزاران سال تشکيل شده و از طرفي مخزن سد نيز پر مي‌شود و فاجعه‌آميزتر اينکه 80 تا 90 درصد رسوباتي که وارد مخزن سد مي‌شود هيچ راهکاري ندارد و عمر مفيد سد را کاهش مي‌دهد.

کريمي با تاکيد بر اينکه نگاه منابع طبيعي و آبخيزداري حفاظت آب و خاک در سطح حوزه است، ادامه داد: بايد دست روي نقاط مشکل‌زا گذاشته شود. در برخي از مواقع به دليل عدم شناخت و مطالعه کافي در زمينه آبخيزها نوع روشي که براي مبارزه با فرسايش و انتقال رسوبات بکار مي‌بريم متناسب با مکانيسم آن نيست و متاسفانه  تا اسم حفاظت آب و خاک برده مي‌شود فورا به فکر سازه‌هاي سنگي ملاتي، گابيون و خشکه‌چيني و ... متصور مي‌شوند.

دانشيار گروه مرتع و آبخيزداري دانشگاه ايلام با بيان اينکه روش مبارزه با نوع مواد و رسوبات حوزه پايين دست سدها همخواني ندارد، گفت: نبايد از اين موضوع غافل شد که بحث سازه‌هاي سنگي ملاتي و خشکه چنيني براي رسوبات درشت دانه است اما در  خيلي از مواقع روشي که براي ريزدانه‌ها انجام مي‌دهيم در زمينه زير دانه فکري نمي‌کنيم.

وي اضافه کرد: اين مشکل تنها مربوط به نگاه استاني نيست بلکه در سطح ملي مشکل داريم که حل آن مستلزم داشتن طرح و برنامه است.

کريمي با اشاره به اينکه همواره نگاه اقتصادي به منابع طبيعي يا آبخيزها داشته‌ايم، گفت: مساحت استان ايلام 20 هزار کيلومتر مربع است و مطابق آمارها 60 درصد استان را مرتع تشکيل داده و سهم جنگل‌هاي استان 600 هزار هکتار است که فايده‌ي اقصادي براي ما نداشته است اما در استان فارس 47 هزار هکتار باغات انجير ديم در منطقه «استهبان» وجود دارد که بزرگترين انجيرستان جهان به شمار مي‌رود و  40 درصد  محصولات آن صادر مي‌‎شود، اين در حالي است که وقتي آب و هوا و زمين و خاک استان ايلام را با فارس مقايسه مي‌کنيم خواهيم ديد که آب و بارش ما از آنجا بيشتر و خاک و مرتع ما از آنجا غني‌تر است و به طور کلي از نظر پتانسيل‌ها برتري داريم. ولي چرا از مراتعي که داريم استفاده‌اي نکرده‌ايم؟

وي ادامه داد:  اگر 50 درصد استان را مرتع در نظر بگيريم و تنها 10 درصد مراتع قابليت کشت انجير داشته باشد مي‌توانيم 100 هزار هکتار باغ انجير بکاريم که 5 برابر استهبان خواهد بود و استان قطب انجير جهان خواهد شد و اگر براي اشتغال هر خانوار 5 هکتار باغ انجير کافي است سالانه بيش از 70 ميليون تومان درآمد داشته باشند.

کريمي با تاکيد بر اينکه باغات ديم در استان بايد توسعه يابند، خاطرنشان کرد: يک قطره سيل در استهبان جاري نمي‌شود چون مکانيسم جمع‌آوري آب باران‌ به خوبي طراحي  شده در نتيجه سيل جاري نمي‌شود و سفره‌هاي زيرزميني‌شان تقويت و از فرسايش خاک جلوگيري مي‌شود.

اين دانشيار هيدرولوژي دانشگاه ايلام  با تاکيد بر اينکه فرسايش در سطح حوزه‌هاي آبخيز استان ايلام بيداد مي‌کند، اظهار کرد: آبخيز بالا دست سد ايلام سالانه يک ميليون متر مکعب يا به عبارتي 2.5 ميليون تن رسوب توليد مي‌کند و کارهاي انجام شده آن گونه که بايد موثر نبوده‌اند.

وي رسوب ذخيره شده در سدها را غيرقابل استفاده و خسارت زا دانست و ادامه داد: براي مبارزه با اين پديده راهکارهاي راه‌هاي زيادي وجود دارد مثلا مي‌توان حوضچه‌هاي آرامش را قبل از سد ايجاد و حفاظت را با کارهاي بيولوژي پيگيري کرد تا تثبيت خاک صورت گيرد.

دانشيار دانشگاه ايلام تاکيد کرد: مقايسه مراتع استان ايلام و استهبان فارس نشان مي‌دهد که خاک استان ايلام بسيار مرغوب‌تر و بارش استان ايلام از منطقه استهبان بيشتر است بنابراين محصول دهي انجير در استان ايلام بسيار بيشتر و بهتر از استهبان خواهد بود و مردم به عنوان يک طرح کلان مي‌توانند به صورت شرکت‌هاي تعاوني در آن سهيم باشند.

اين عضو هيئت علمي دانشگاه ايلام تاکيد کرد: زمين‌هاي مستعد کاشت انجير در ايلام حدود 5 برابر مساحت انجيرستان استهبان فارس خواهد بود و  مي‌تواند 20 هزار شغل در سطح استان استان ايجاد کند انقلابي را در اشتغال و توليد استان رقم مي‌زند.

کريمي تصريح کرد: ايجاد باغات ديم در ايلام علاوه بر رونق اشتغال و از ايجاد سيلاب و هدر رفتن آب باران موجب تقويت ذخيره سفره‌هاي آب زيرزميني و جلوگيري از فرسايش خاک خواهد شد و علاوه بر  صادرات و ارزآوري، چشم‌انداز طبيعي منطقه  را تغيير خواهد داد و راهي براي مقابله با ريزگردها است.

آبخيزداري در ايران دچار سردرگمي هويتي شده است

دکتر «محسن توکلي» -  استاديار دانشکده کشاورزي دانشگاه ايلام نيز در اين ميزگرد با اشاره به اينکه بحث آبخيزداري در يک تقسيم‌بندي کلي شامل 3 بخش بين‌المللي، ملي و استاني است، اظهار کرد: واقعيت اين است آنچه در کشور انجام مي‌شود با مطلوب بين‌الملل و کاري که در کشورهاي ديگر انجام مي‌شود وجود ندارد چون در اکثر کشورهاي پيشرفته به آبخيزداري به عنوان يک سيستم مي‌نگرند که اين سيستم داراي اجزايي است و کارهايي که در کشور صورت مي‌گيرد تنها يک بخش از آن اجزاست.

توکلي با بيان اينکه در ايران وقتي اسم آبخيزداري برده مي‌شود يک سري گابيون‌بندي و خشکه‌چيني به ذهن متبادر مي‌شود در حالي که از ديدگاه علمي و بين‌المللي اين گونه نيست. مديريت جامع حوزه آبخيز همه آنچه را که در سيستم وجود دارد بررسي مي‌کند و بهترين استراتژي را براي حفظ و بهره‌برداري از آن انتخاب مي‌کند به عنوان مثال در آمريکا در قرن اخير مرز استان و ايالت‌ها را بر اساس حوزه آبخيز مي‌بندند که ما در آينده مي‌توانيم وارد اين مسير شويم.

مدرس هيدرولوژي دانشگاه ايلام عنوان کرد: معتقدم که در نگاه ملي، آبخيزداري در طول زمان دچار يک نوع سر در گمي هويتي شده است، چرا که آبخيزداري به اين شکل تشکيلاتي در ابتدا در زير مجموعه وزارت جهادسازندگي سابق بود يعني آن زمان اين ماموريت به منابع طبيعي داده نمي‌شد چون مجموعه‌اي بود با  اعتبارات مناسبي و داراي حساسيت بود و سال‌ها طول کشيد که بتوانند متوليان و متخصصان منابع طبيعي را جا بيندازند تا آبخيزداري جزءي از منابع طبيعي شود. اين فراز و فرودها باعث شد آبخيزداري از هدف اصلي خود فاصله بگيرد و گاها به عنوان مجموعه وابسته از آن ياد شود.

وي با اشاره به اينکه در سطح ملي به تدريج جاي پاي کشورهاي پيشرفته گذاشته‌ايم و طرح کلان ملي مديريت جامع حوزه آبخيز کشور را راه‌اندازي کرده‌ايم، گفت: اجراي اين طرح حوزه‌‎هاي آبخيز کشور را ساماندهي مي‌کنند ولي در ابتداي راه هستيم.

ايران ؛ داراي رتبه‌ي اول فرسايش خاک در جهان

اين استاديار دانشگاه ايلام نگاه سوم به حوزه آبخيز را نگاه استاني عنوان و تصريح کرد: اقليم به طور کلي شامل مرطوب، خشک و نيمه‌خشک است و  از نظر آبخيزداري وضعيت مناطق خشک از نيمه‌خشک بهتر است. چون مناطق نيمه‌خشک همانند برزخ هستند نه مرطوب اند و نه خشک. يعني اگر سالي بارش کم باشد نه پوشش گياهي وجود دارد و نه از فرسايش رسوب جلوگيري مي‌شود.

توکلي با بيان اينکه استان ايلام در منطقه نيمه‌خشک قرار دارد و اين شرايط نيمه‌خشک در استان باعث شده که نه پوشش آن قدر زياد باشد که آبخيزداري کرد و نه آن قدر کم است که فرسايش آبي به وجود نيايد، اضافه کرد: بارش در مناطق خشک رگباري و قسمت عمده‌اي از استان ايلام کوهستاني است و داشتن شيب تند به عنوان مشخصه‌ي استان موجب مي‌شود اگر خاکي از بسترش جدا شود به راحتي به داخل آبراه حمل و از آن حوزه خارج شود.

وي با تاکيد بر اينکه استان ايلام در وضعيت طبيعي خود شرايط خوبي براي آبخيزداري ندارد، گفت: در سال 1355 سالانه حدود 1 ميليارد تن فرسايش داشته‌ايم که در سال 65 حدود 1.5 ميليارد تن و سال 75 تا 90 حدود 4.6 ميليارد تن ميزان فرسايش داشته است.

سقوط خاک در ايران

اين مدرس دانشگاه ايلام خاطرنشان کرد: رتبه اول فرسايش در جهان متعلق به ايران است و سالانه حدود 14 درصد درآمد ناخالص ملي‌مان را در بحث فرسايش و هدر رفت خاک خسارت به کشورمان تحميل مي‌کنيم. بنابراين  نگران عبور از خط قرمز نيستيم. اي کاش بحث آب و خاک شباهتي با سقوط يک هواپيما داشت. يک تصادف چقدر بازتاب دارد ولي مرگ تدريجي حوزه آبخيز چنين اهميتي ندارد.

توکلي با بيان اينکه آبخيز ما نمود ندارد و در رسانه‌اي کردن اين مسائل هم قوي نيستيم، اظهار کرد: حوزه آبخيز سيمره در ايلام ساخته شده است اما وقتي سد سازي مي‌کنيم مانند فردي هستيم که در احداث يک ساختمان فقط به درب حياط آن توجه دارد و هيچ توجهي به داخل آن نمي‌کند. بر اساس آمار دو سال پيش حدود 1350 ميليارد تومان هزينه سد سيمره شده است حال سوال اين است که چقدر از اين مبلغ براي آبخيزداري بالا دست سد هزينه شده است؟ آيا تناسبي وجود دارد؟ اين يک درد است.

وي اضافه کرد: آبخيزداري به حوزه وزارت نيرو منتقل شود و اين فقط در حد يک ايده باقي مانده است. اگر 5 درصد هزينه‌اي که براي خروجي يک طرح مي‌کنيم در بالادست آن خرج شود ما صددرصد عمر مفيد سدهايمان را يک و نيم تا دو برابر افزايش داده‌ايم. چرا آب سد فروخته مي‌شود ولي آبخيزداري جاي فروش ندارد؟ اين امر لزوم هماهنگي بالا و پايين دست را نشان مي‌دهد.

چراهايي پيش روي آبخيزداري استان

عضو هيئت علمي دانشگاه ايلام با طرح اين سوال که آيا به همان شدت که بقيه واحدهاي منابع طيبيعي ايلام و ساير استان‌ها در ساير بخش‌ها توجه مي‌شود به آبخيزداري توجه دارند؟ تصريح کرد: بايد بررسي کرد که آيا اجراي طرح‌هاي آبخيزداري با مطالعه صورت مي‌گيرد؟ اولويت ما در بحث آبخيزداري چيست؟ آيا وضعيت حاد حوزه آبخيز است؟ تمرکز حوزه‌هاي آبخيز در استان چيست؟ اولويت‌بندي چگونه تعيين مي‌شود؟ ارتباط بين جامعه نوين حوزه آبخير و روش‌هاي کنوني در کشور پيش آمده است؟

توکلي شرايط اقليمي يک منطقه را با منطقه ديگر متفاوت اعلام و عنوان کرد: بايد در بالا دست‌ها سدها اقدامات آبخيزداري صورت گيرد که رسوب وارد سد نشود. حال اين سوال به ذهن مي‌رسد که آيا کساني که آبخيزداري انجام مي‌دهند بايد تشويق شوند.

اين مدرس دانشگاه با بيان اينکه ميزان فرسايش در کشورمان 4 برابر نرم جهاني است، اظهار کرد: در بحث ريزگزدها بايد گفت که سر در گم هستيم. چرا که اين درد در گذشته نبوده و به همين خاطر نمي‌دانيم چکار کنيم؟ هنوز متولي مبارزه با اين پديده مشخص نشده است و تا زماني که مديريت منسجمي براي مقابله با ريزگردها وجود نداشته باشد بحث کردن در مورد آن بي‌فايده است. بر فرض اينکه بدانيم چند کانون بحراني گرد و غبار وجود دارد چه دردي را دوا مي‌کند؟

وي با اشاره به اينکه در مورد سازه‌هاي آبخيزداري بايد مطالعه دقيق صورت گرفته و برآوردهاي لازم هم انجام شود، اظهار کرد: سازه‌اي که در بالا دست يک حوزه آبخيز تخريب شود اثر مخرب‌تري دارد تا سازه‌اي که در پايين دست تخريب شود.

عضو هيئت علمي دانشگاه در مورد وقوع تغيير اقليم و اثر آن بر آبخيز، گفت: تغيير اقليم واقعيتي است که اتفاق افتاده و افزايش درجه حرارات، تغيير ماهيت نوع بارش‌ها که سيل‌آسا هستند و سال گذشته شاهد آن بوديم از نشانه‌هاي اين پديده‌ي طبيعي است.

تاثير سد آتاتورک در ايجاد ريزگردها

دکتر «نورالدين رستمي» -  عضو هيئت علمي دانشگاه ايلام اظهار کرد: ضرورت يبا عدم ضرورت ساخت سد بستگي به شرايط دارد. چند سال پيش سازمان محيط زيست جهاني اين بود که «جهاني فکر کنيم و منطقه‌اي عمل کنيم»، بر اين اساس اغلب سد سازي‌هايي که ما داريم در راستاي همان منطقه‌اي عمل کردن است. شايد مطالعه نکرده‌ايم که اين سد که ما مي‌خواهيم بسازيم در پايين دست آن چه خبر است؟ خيلي مواقع سد سازي‌هايي که در سطح دنيا وجود دارد که تابع بحث‌هاي سياسي است تا مباحث زيست محيطي.

اين مدرس دانشگاه افزود: سد آتاتورک در ترکيه داراي حجم سه برابري تمام سدهاي موجود در سوريه و عراق است و نبايد فراموش کرد که اثرات جيران ناپذيري را بر منطقه گذاشته است و با اين شرايط ما بايد منتظر ريزگردهاي خيلي بيشتري باشيم و هنگامي که ساخت اين سد با مخالفت عراق مواجه شد، ترکيه گفته بود بعد از آبگيري، سد را آزاد خواهيم کرد که اکنون ترکيه آرارات را به عنوان ابزار قدرت در دست گرفته و تز نفت در برابر آب را مطرح کرده است.

رستمي با اشاره به اينکه در حال حاضر رشته‌اي تحت عنوان «هم زيستي با کوير» در دانشگاه‌هاي ما تدريس مي‌شود که بايد رشته‌ «همزيستي با ريزگرد» نيز به آن اضافه شود، گفت: ريزگردها به سادگي قابل مهار نيستند ضمن اينکه برخي از عملکردهاي ما در راستاي ريزگردسازي است.

وي ادامه داد: محيط زيست بيشتر مربوط به کشورهايي است که رفاه و آسايش بيشتري دارند و پيشرفته‌تر هستند ولي کشوري مانند عراق که در حال جنگ است نمي‌تواند ما را در زمينه مبارزه با ريزگردها کمک کند.

اين مدرس ابخيزداري تصريح کرد: براي ساخت سد بايد توجيه علمي داشته باشيم. برخي کشورها «فيش لي‌در» (نبردبان ماهي) را در سدها در نظر مي‌گيرند تا چرخش ماهي قطع نشود و ارتباط زيست محيطي ماهي‌ها را در نظر مي‌گيرند.

ريزگردها؛ حاصل آشفته‌ کاري انسان است نه آشفتگي باد

اين عضو هيئت علمي دانشگاه با تاکيد بر اينکه ريزگردها حاصل آشفته کاري ما هستند نه آشفتگي باد، خاطرنشان کرد: سد همانند يک لخته خون در بدن ماست که اگر رودخانه‌ها را به رگ‌هاي بدن تشبيه کنيم اين رگ عامل حيات و رسيدن موادغذايي به بدن است. اگر قرار است سدي باشد بايد پايين دست به طور کامل بررسي شود که  آبي که قبلا در اين مسير رفته براي زيست جانوري، گياهي و مردم و کشاورزان چه تاثيري داشته است؟ براي يک مريض يک تيم پزشکي نياز است و تنها يک پزشک نمي‌تواند کاري از پيش ببرد.

رستمي يادآور شد: خيلي از مسايل ‌ما مدير محور هستند. سازمان جنگل‌ها مراتع و آبخيزداري کشور زماني مطرح شد که دکتر سلاجقه رييس سازمان شد و ايشان طرحي داد که الان به حوزه پژوهش دانشگاه‌ها داده شده است و به شدت پيگيري مي‌کردند ولي الان به آن برنامه‌ها اعتقادي هست؟ متاسفانه با آمدن يک مدير کارها و برنامه‌هاي مدير قبلي پيگيري نمي‌شود.

وي با اشاره به اينکه هر نقطه از دنيا که در نظر بگيريم حوزه آبخيز است، تاکيد کرد: هر ارگان يک محيط محدود را در اختيار دارد ولي حوزه آبخيز، هر نقطه از کره زمين را شامل مي‌شود. دستگاه‌هاي متعددي در اين بخش وجود دارند و نيازمند هماهنگي بين دستگاهي است.

اين مدرس دانشگاه ايلام عنوان کرد: در مطالعه آبخيز مباحث اقتصادي و اجتماعي بسيار حائز اهميت هستند، رويکردهاي ما معمولا از بالابه پايين است که اگر از پايين به بالا باشد بهتر است و مشارکت ايجاد مي‌کند.

سازه‌ها مسکن هستند نه درمان

رستمي با بيان اينکه کارهاي سازه‌اي ما بر اساس تعريفي که دارند به عنوان يک مسکن عمل کرده و درمان نيستند، گفت: اين کارها صرفا براي اخذ فرصتي از طبيعت جهت استقرار پوشش گياهي هستند و بايد به کنترل رسوب در آنها توجه داشت.

وي با تاکيد بر اينکه در کشور کار انجام مي‌شود اما متاسفانه براي حل مشکلات به دنبال سر منشاء نيستيم، اضافه کرد: مهم‌ترين بحث فرسايش بحث فرسايش پاشماني يعني لحظه برخورد باران با سطح خاک است که بهترين راهکار آن مهار در لحظه است و  اين کار نيازمند روش بيولوژيک است که برنامه‌ريزي خاص خود را مي‌طلبد.