تعريف دعا

دعا از ريشه «دعو» در لغت به معني فراخواندن، دعوت کردن، گوش دادن به کسي يا چيزي و... در اصطلاح: خواندن جمله هاي ماثور از پيامبر صلي الله عليه وآله و ائمه اطهار عليهم السلام در اوقات معين براي طلب آمرزش و برآورده شدن حاجات است. خواندن و نيايش کردن، مدح و ثنا، نفرين، تحيت و درود و سلام و تضرع و خشوع.

دعا يعني ارتباط پيگير و مداوم داعي (شخص دعا کننده) با مدعو (طرف خوانده شده) و مترادف کلماتي چون ورد، ذکر، مسئلت (سؤال) و غيره است.

دعا، عرض نياز به درگاه الهي و خواستن نيازمنديها از اوست که از فيض و فضل نامتناهي اش به نويد ادعوني استجب لکم، هر که او را بخواند درهاي سعادت به روي او، گشاده شود، چه بندگان را نياز و حاجت به اوست و اميد گنهکاران تنها به فضل او.

اثرهاي دعا

دعا آرامش بخش دلهاست و همين آرامش است که در روح و مغز آدمي نوعي انبساط ايجاد مي کند و روح را از الت خمودگي بيرون مي آورد و به حرکت وامي دارد و گاهي روحيه دلاوري و قهرماني به دعاکننده مي بخشد. دعا به انسان متانت در رفتار، انبساط و شادي دروني، استعداد پيروزي، و استحکام در استقبال از حوادث مي دهد و بدان وسيله آدمي توجه زيادي به ذات خداوند متعال پيدامي کند و مانند ساير عبادات اثر تربيتي دارد. دعا روح ايمان را در نفوس برمي انگيزد. و انسان لذت ارتباط با خداوند را درک مي کند. انسان را متکي به خدا و مستقل مي سازد و از اتکاي به ديگران بي نياز مي کند. دعا حب الهي را در دل رسوخ مي دهد و نفس را از مشغله هاي بيهوده رها مي کند و چراغ اميد را در قلب و دل انسان روشن مي سازد دعا کشش بنده ضعيف و نيازمند به سوي خداوند کريم و توانا است، دعا کليد و وسيله قرب الهي لب عبادت و مغز و اساس طاعات و حيات روح است. دعا موجب نزول برکات و شرح صدر در انسان مي شود، دعا چراغ جان است; جانها را برمي افروزد و زبانها را معطر مي سازد. آري دعا در فرد و اجتماع اثر سازنده و حياتي دارد. آنان که به درگاه الهي نيايش نمي کنند همواره زير پوشش بازتابهاي رواني و اجتماعي قرار مي گيرند. دعا اطمينان بخش دلها و فضيلت هر انسان خداجو است، دعا سدي در برابر گناه و انحراف است. امام خميني قدس سره مي فرمايد: «آيا ديده ايد که اهل دعا و کساني که مداومت به دعا داشته باشند، اين کارهاي ناپسنديده اي که بعضي ها انجام مي دهند آنها هم انجام دهند، مثلا شراب بخورند، قماربازي کنند، کبوتر بازي کنند، و امثال اين کارها؟ بيشتر کساني که محکوميت يافته و در زندانهاي دادگاهها محبوس مي باشند افرادي هستند که با دعا سروکار ندارند...»

اجتماعي که به دعا و نيايش توجه نکند دچار فساد مي شود و به تباهي مي گرايد. دعا باعث تقويت معنويات و ارج و ارتقاي عبادات مي گردد. دعا کننده همواره با ريسماني استوار خود را با آفريدگار محبوب پيوند مي دهد و بدان وسيله از ورطه گرفتاريها رهايي مي يابد.

درمان غم خود از خدا بايد خواست دردي که از او بود دوا بايد خواست ناخواسته گرچه مي دهد خواسته را حاجت به تضرع و دعا بايد خواست ⁽¹⁾

دعا در کلام خداوند

يکي از نامهاي قرآن مجيد، ذکر است و به عبارتي تمام قرآن نيايش است اما از آن ميان متجاوز از صد آيه به شيوه دعا نازل شده و بندگان را به نيايش و اخلاص دعوت مي کند از جمله:

01 «واذا سئلک عبادي عني فاني قريب اجيب دعوة الداع اذا دعان فليستجيبوا لي وليؤمنوا بي لعلهم يرشدون » ⁽²⁾ و هنگامي که بندگان من از تو درباره من سؤال کنند، بگو من نزديکم دعاي دعاکننده را به هنگامي که مرا مي خواند پاسخ مي گويم سپس آنها دعوت مرا بپذيرند و سپس ايمان بياورند باشد که راه راست را بيابند و به مقصد رسند.

در اين آيه کوتاه خداوند هفت مرتبه به ذات پاک خود و هفت مرتبه به بندگان اشاره فرموده است، و به اين وسيله نهايت پيوستگي و قرب و ارتباط و محبت خود را نسبت به انسان مجسم ساخته است ⁽³⁾.

02 « فادعوالله مخلصين له الدين » ⁽⁴⁾ خدا را بخوانيد در حالي که دين خود را براي او خالص کرده ايد.

03 «وقال ربکم ادعوني استجب لکم...» ⁽⁵⁾ پرورگار شما گفته است مرا بخوانيد تا دعاي شما را اجابت کنم...

از اين آيه شريفه نکاتي چند استنباط مي شود که عبارتند از: الف) دعا کردن محبوب الهي و مطلوب اوست. ب) بعد از دعا وعده اجابت داده شده است ولي مي دانيم که اين وعده مشروط است (در صورتي اجابت مي شود که شرايط لازم را داشته باشد). ج) دعا نوعي عبادت است چرا که در ذيل آيه واژه عبادت بر آن اطلاق شده است.

04 «قل مايعبؤا بکم ربي لولا دعاؤکم فقد کذبتم فسوف يکون لزاما» ⁽⁶⁾ بگو پروردگار براي شما ارجي قائل نيست اگر دعاي شما نباشد (شما آيات خدا و پيامبران را) تکذيب کرديد. اين آيه آخرين آيه سوره فرقان و درحقيقت نتيجه تمام سوره است.

گرچه از دعا در اين جا معاني متعدد استنباط مي شود ولي ريشه همه معاني به يک اصل بازمي گردد، مفهوم آيه چنين است: آنچه به شما ارزش و بها مي دهد همان توجه به پروردگار است.

تشويق به دعا

حمادبن عيسي مي گويد: «شنيدم از حضرت صادق عليه السلام که مي فرمود: «دعا کن و مگو کار از کار گذشته است زيرا دعا همان عبادت است » و خداي عزوجل مي فرمايد: «آنان که از عبادت من تکبر ورزند زود است که سرافکنده به دوزخ درآيند. ⁽⁷⁾

مجلسي (ره) مي گويد: مقصود اين است که چنانچه در پيش گفته شد دعا به خودي خود عبادت است زيرا در اين آيه، آن را عبادت دانسته و خداي تعالي به آن فرمان داده است. پس بر فرض که به اجابت نيز نرسد، به خاطر اطاعت امر او بايد انجام شود، مانند ساير عبادات و ترک آن موجب خواري و کوچکي است، و در وعده خويش تخلف نورزد و اين مطلب با تقدير هم منافات ندارد، زيرا دعا نيز مقدر است و فايده اي که بر آن مترتب شود، مقدر گرديده است. ⁽⁸⁾

امام صادق عليه السلام فرمود: «اميرالمؤمنين مي فرمايد: محبوبترين کارها در روي زمين براي خداي عزوجل دعاست و بهترين عبادت پرهيزگاري و پارسايي است و اميرالمؤمنين مردي بود که خود بسيار دعا مي کرد».

پيامبران که اسوه هاي بشريتند، از آدم تا خاتم عليه السلام همواره با نيايش و دعا به خالق خويش تقرب مي جستند و به هنگام شدايد با سلاح دعا استقامت مي ورزيدند و بدان وسيله به خدا توسل مي جستند. قرآن مجيد درباره نوح عليه السلام مي فرمايد: «فدعا ربه اني مغلوب فانتصر ففتحنا ابواب السماء... ⁽⁹⁾ او پروردگارش را خواند: من مغلوب شده ام، انتقام بکش و ما نيز درهاي آسمان را روي او گشوديم. و مي گويد: چون يونس عليه السلام در شدت ظلمات گرفتار آمد خدا را خواند و دعايش مستجاب شد. ⁽¹⁰⁾ همچنين از قول زکريا و ايوب عليهم السلام و از پيامبران اولوالعزم و قافله سالار رسولان حضرت ختمي مرتبت صلي الله عليه وآله نيايشهاي بسياري آورده است.

فضيلت دعا

قال رسول الله صلي الله عليه وآله «مامن شي ء اکرم علي الله تعالي من الدعاء» ⁽¹¹⁾ نبي اکرم صلي الله عليه وآله فرمود: هيچ چيز نزد خدا از دعا گرامي تر نيست.

از امام باقر عليه السلام پرسيدند: کثرة القرائة افضل او کثرة الدعاء؟ آيا تلاوت زياد قرآن افضل است يا بسيار دعا نمودن؟ فرمود: «کثرة الدعاء افضل » ⁽¹²⁾ بسيار دعا کردن افضل است.

امام صادق عليه السلام فرمود: «هر کس از فضل و احسان الهي درخواست نکند فقير و بيچاره مي شود».

قال النبي صلي الله عليه وآله: «لايرد القضاء الا الدعاء» قضاي الهي را جز دعا برنمي گرداند.»

قال رسول الله صلي الله عليه وآله: الدعاء سلاح المؤمن وعمود الدين و نور السموات والارض.» رسول خدا فرمود: دعا اسلحه مؤمن و عمود دين و روشني بخش آسمانها و زمين است.

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: «محبوبترين اعمال روي زمين در نزد خداي متعال دعاست ».

عن ابي عبدالله و ابي جعفر عليهم السلام قال: «والله ما يلح عبد علي الله الا استجاب له ».

از امام پنجم و ششم نقل شده که فرمودند: «بخدا قسم هيچ بنده اي به درگاه حق الحاح نکند مگر آن که خداوند جوابش دهد».

در حديثي از پيامبر گرامي صلي الله عليه وآله آمده است: «الدعاء هوالعبادة » ⁽¹³⁾ دعا خود عبادت است.

در حديث ديگري از امام صادق عليه السلام نقل شده است که يکي از يارانش پرسيد: «ما تقول في رجلين دخلا المسجد جميعا کان احدهما اکثر صلاة والآخر دعاء فايهما افضل؟ قال کل حسن ». کدام يک از دو نفر که هر دو با هم وارد مسجد شدند يکي نماز بيشتري بجا آورد، و ديگري دعاي بيشتر کرد از ديگري برتر است؟ فرمود: هر دو خوبند. سؤال کننده باز پرسيد: «قد علمت، وليکن ايهما افضل؟» مي دانم هر دو خوبند ولي کدام خوبتر است؟ امام عليه السلام فرمود: «اکثرهما دعاء، اما تسمع قول الله تعالي: ادعوني استجب لکم ان الذين يستکبرون عن عبادتي سيدخلون جهنم داخرين ». آن کس که دعا مي کند، افضل است مگر سخن خداوند متعال را نشنيده اي که مي فرمايد: مرا بخوانيد تا (دعاي) شما را اجابت کنم...

سپس افزود: «هي العبادة الکبري » ⁽¹⁴⁾ دعا عبادت بزرگ است.

در حديث ديگري از امام باقرعليه السلام نقل شده است که در جواب اين سؤال که کدام عبادت افضل است؟ فرمود: «ما من شي ء افضل عندالله من ان يسئل و يطلب مما عنده، و ما احد ابغض الي الله عزوجل ممن يستکبر عن عبادته ولايسئل ما عنده » ⁽¹⁵⁾ چيزي نزد خدا افضل از اين نيست که از او تقاضا کنند و از آن چه نزد اوست، بخواهند و هيچ کس مبغوضتر و منفورتر نيست نزد خداوند از کساني که از عبادت او تکبر مي ورزند و از مواهب او درخواست نمي کنند. و نيز اميرالمؤمنين مي فرمايد: «دعا کليد نجات و گنجينه هاي رستگاري است، و بهترين دعا، آن است که از سينه هاي پاک و دلي پرهيزگار برآيد و وسيله نجات در مناجات است و خلوص به اخلاص آيد و چون فزع و بيتابي سخت شود مفرع و پناهگاه خداست ».

و نيز مي فرمايد: «اميرالمؤمنين مي فرمود: دعا سپر مؤمن است ».

حضرت رضا عليه السلام هميشه به اصحاب خود مي فرمود: «بر شما باد به اسلحه پيغمبران ». عرض شد: اسلحه پيغمبران چيست؟ فرمود: «دعا». ⁽¹⁶⁾

دعا بلا و قضا را دفع مي کند

عمربن يزيد گويد: «از حضرت ابي الحسن امام کاظم عليه السلام شنيدم که مي فرمود: همانا دعا برمي گرداند آنچه را که مقدر شده و آنچه را مقدر نشده است; عرض کردم مقدر شده را دانستم، مقدر نشده کدام است؟ فرمود: «دعا جلوي تقدير را مي گيرد».

حضرت صادق فرمود: «دعا برمي گرداند قضايي را که از آسمان نازل گرديده و بسختي ابرام شده و محکم گرديده است. امام صادق عليه السلام فرمود: «الدعاء انفذ من السنان » دعا از نيزه برنده تر است و نيز به علاءبن کامل فرمود: «عليک بالدعاء فانه شفاء من کل داء» بر تو باد به دعا، همانا دعا درمان هر دردي است.

حضرت رضا مي فرمايد: علي بن الحسين عليه السلام فرمود: «همانا بلا و دعا تا روز قيامت با هم رفاقت مي کنند و همراهند و همانا دعا برمي گرداند بلايي را که به سختي ابرام شده است ».

حضرت صادق عليه السلام فرمود: خداي عزوجل هر آينه دفع مي کند به وسيله دعا آنچه را که مي داند اگر براي آن دعا شود، اجابت خواهد شد. و اگر نبود که بنده بر اين دعا موفق شود، به او بلايي مي رسد بالاتر که او را از روي زمين بردارد.

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: «الدعاء مفاتيح النجاح و مقاليد الفلاح » دعا کليد نجات و گنجينه رستگاري است. و نيز فرمود: «الدعا ترس المؤمن » دعا سپر مؤمن است. ⁽¹⁷⁾

آيا دعا با قضا و قدر منافات دارد؟

آنها که حقيقت و روح دعا و اثرات تربيتي و رواني آن را نشناخته اند، ايرادهاي مختلفي به مساله دعا کرده و احيانا در اين زمينه بحث هايي مطرح شده است; از قبيل اين که دعا منافي با اعتقاد به قضا و قدر است! با قبول اين که هر چيزي با قضا و قدر الهي تعيين شده است اثر دعا چه مي تواند باشد؟! و گاهي مي گويند: اصولا آيا دعا کردن فضولي در کار خدا نيست؟! خدا هر چه را مصلحت بداند انجام مي دهد او مصالح ما را بهتر مي داند پس چرا ما از او چيزي بخواهيم؟ و بعضي ها پا را فراتر از اينها گذاشته مي گويند: دعا عامل تخدير است، چرا که مردم را بجاي فعاليت و کوشش و استفاده از وسايل پيشرفت و پيروزي به سراغ دعا مي فرستد و به آنها تعليم مي دهد که به جاي همه اين تلاشها دعا کنند!

براستي آنهايي که چنين ايرادهايي را مطرح مي کنند از آثار رواني، اجتماعي، تربيتي و معنوي دعا و نيايش غافلند; ما در ضمن اين مقاله به پاره اي از اين آثار اشاره خواهيم کرد.