آتشکده سياهگل ايوان

 بناي آتشکده مربوط به دوره ساسانيان است که در ?? کيلومتري جنوب غربي روستاي سرتنگ و در مسير رودخانه خروشان کنگير ايوان قرار دارد. اين بنا يکي از سالم ترين آتشکده هاي دوران قبل از اسلام در استان مي باشد. اين بنا روي چهار پايه ساخته شده  و داراي گنبدي يک جداره مي باشد.

آرامگاه بابا سيف الدين

آرامگاه بابا سيف الدين در شمال شرقي دره شهر ، در دامنه تپه اي موسوم به ” چهار طاق ” قرار دارد . در داخل مقبره ، دو قبر است که روي آن ها سنگ نبشته اي وجود ندارد .مصالح به کار رفته در مقبره از سنگ ، گچ و آجر است وروي بقعه رانيز با گچ سفيد کاري کرده اند . در اطراف اين آرامگاه درختان چند صد ساله تاريخي وجود دارد .

زيارتگاه امامزاده علي صالح

بقعه امام زاده صالح (ع) فرزند عبيد الله الاعرج فرزند حسين فرزند امام چهارم  حضرت سجاد است . امام زاده علي صالح از معاصرين حضرت امام موسي کاظم (ع) بوده است که همزمان با طغيان خلفاي عباسي به ايران هجرت نموده ودر زمان امام رضا (ع) در محل صالح آباد به شهادت رسيده است .در زمان هلاکو خان مغول ساختماني کوچک بر روي مقبره آن احداث گرديده بود ولي اين ساختمان در زمان قاجار به دستور والي ابوقداره تجديد بنا شده وپس از پيروزي انقلاب اسلامي به طور کلي تجديد بنا گرديده است .

آتشکده موشکان

آتشکده موشکان در فاصله ? کيلومتري شهر سرابله قرار دارد که مربوط به دوران ساسانيان است. اين آتشکده از ملات ساروج و سنگ ساخته شده است که در طول زمان بر اثر حوادث مختلف تخريب گرديده است که در سال ???? زيرزمين آتشکده مذکور توسط اداره کل ميراث فرهنگي و گردشگري استان با طاق هاي قوسي شکل بازسازي گرديده است.

چهار طاقي 

اين اثر در شهرستان دره شهر بر روي تپه بناي يک آتشکده به صورت چهار طاقي باقي مانده است. اين بنا را در محل طاق مي گويند. اين بنا تماماً با قلوه سنگ و گچ ساخته شده است و مربوط بهدوران ساساني است.

قلعه سام

محوطه باستاني قلعه سام در شهرستان شيروان چرداول، در نزديکي روستا چم بور از توابع بخش هليلان واقع شده است. اين مجموعه از سه بخش مرتبط به هم در عين حال با فاصله و مستقل شکل گرفته است. اين مجموعه از نظر دوره اي در يک دوره از تاريخ که احتمالاً حد فاصل اوخر دوره پارت ها و اوايل دوره ساساني مي باشد، ايجاد شده است.
معماري اين قلعه جنبه نظامي و دفاعي داشته است،زيرا قلعه در صعب العبور ترين بلندي هاي کوه بنا شده است چون طرح و نقشه اي از پيش نداشته،طراح يا معمار برجها،اتاقها و ورودي ها را با توجه به موقعيت طبيعي صخره ها احداث کرده است.

بطور کلي معماري قلعه به سبک معماري دوره ساسانيان  ساخته شده است.مصالح ساختماني اي که براي ساخت آن مورد استفاده قرار گرفته است عبارتند از: سنگ، گچ، ساروج، ملات، گچ و در بعضي جاها نيز گل بکار رفته است.

پشت قلعه آبدانان

در ? کيلومتري جنوب شهرستان آبدانان و در ميان روستا پشت قلعه، بر بلندي تپه اي منفرد که رودخانه جاري آبدانان از پاي آن مي گذرد، آثار بناي قلعه اي به چشم مي خورد. مصالح به کار رفته در قلعه قلوه سنگ، گچ و ساروج مي باشد.

قلعه مذکور داراي بخشهاي متعددي از جمله باروي قلعه، برجکهاي ديده باني و نگهباني، ورودي قلعه اماکن مسکوني و شاهنشين، تونل و پلکان متعلقه بوده است. با عنايت به شيوه معماري،ساختار، نحوه استفاده از مصالح، اجراي طاقها، مطالعه و بررسي سفالهاي سطحي منطقه و مقايسه بادگير اماکن تاريخي حفاري شده، اين اثر فرهنگي-تاريخي مربوط به دوران ساسانيان است.

بناي قلعه روستا پشت قلعه تحت حفاظت اداره کل ميراث فرهنگي و گردشگري استان است که در سال ???? به جهت اهميت آن و انجام مطالعات باستان شناسي و حفاظت و مرمت آن در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده است.

قلعه اسماعيل خان

قلعه و استحکامات معروف به اسماعيل خان بر فراز ارتفاعات انبار آب و مشرف به شهر ايلام ساخته شده است.محدوده اي که اثر بر روي آن ايجاد گرديده کاملاًکوهستاني است و از سه جهت صخرهاي و صعب العبور است و فقط جبهه ي جنوب شرقي است که مسير ارتباطي قلعه بوده است.مصالح بکار رفته در کل بنا سنگ  هاي کوهستاني با استفاده از ملات گچ مي باشد. سنگ ها تقريباً  با تراش اندک جور شده و در رديف هاي منظم اما بررسي شواهد سطح محوطه بنا قدمت بيشتري را نشان مي دهد.

قلعه چکر بولي چوار

اين قلعه باستاني در روستاي چکر واقع در کوهستان بولي از توابع بخش چوار شهرستان ايلام واقع شده است.اين قلعه در نزديکي مرز با کشور عراق ايجاد شده است و سبک معماري و مصالح آن با قلعه يزگرد در استان کرمانشاه قابل مقايسه است. تعداد ?? اتاق در قسمت جنوبي قلعه  ايجاد شده است که بر حياط مرکزي تسلط دارند. اتاقها داراي طاق قوس هستند. مصالح بکار رفته در اين قلعه  سنگ و گچ مي باشد و در داخل اتاقها نيز با گچ اندود شده است. سفالهاي نخودي و قرمز رنگ با شاموت شن بصورت متراکم در محوطه پيراموني قلعه ديده مي شود که متعلق به دوره تاريخي است.

قلعه تاريخي چوار(قلا)

اين قلعه در ?? کيلومتري غرب شهر چوار و ? کيلومتري شهر ايلام بر سر راه چوار به نواحي مرزي با کشور عراق واقع شده است. اين قلعه يکي از بزرگترين قلاع منطقه است که بر فراز تپه اي در مسير چوار-مورت تجريان به سمت دهستان چکر بولي و ناحيه مرزي با کشور عراق ايجاد شده است. مواد اصلي بکار  رفته در بر پايي آثار بناي قلعه،قلوه سنگ ها و لاشه سنگ هاي محلي  و ملات گچ مي باشد. اين بنا جزء قلاع نظامي-مسکوني مي باشد. آثار فرهنگي سطح تپه وسعت و گستردگي بقايايي معماري و نوع مصالح بکار رفته نشان مي دهد که احتمالاً اين بنا متعلق به اواخر دورن تاريخي و اوايل دوره اسلامي است.

قلعه والي ايلام

 يکي از بناهاي مهم دوره قاجاريه در شهر ايلام قلعه والي است که توسط غلامرضا خان والي در سال ???? قمري بر روي تپه اي به نام چغا ميرگ ساخته شده است. اين بنا داراي قسمتهاي متعدد چون حرم سرا، قسمت شاهنشين، اتاق آيينه و زندان در زير زمين مي باشد. مساحت کل قلعه???? متر مربع و زير بناي قلعه ???? متر مربع است. قلعه داراي سه در ورودي در قسمت شرق-غرب و جنوب است که در اصلي در قسمت جنوبي است و ديگر درها خصوصي بوده است. مصالح بکار رفته در معماري قلعه شامل سنگ، آجر، گچ، کاشي و چوب مي باشد. 

قلعه پور اشرف

در ? کيلومتري ضلع جنوب شرقي شهرستان دره شهر در روستاي شيخ مکان قرار گرفته است. مطابق سنگ نوشته نصب شده بر روي ديوار ورودي قلعه، در سال ???? ه.ق بدستور مير صيد محمد خان پور اشرف در اين منطقه از دره شهر ساخته شده است. بيشترين مصالح بکار رفته در اسکلت بنا، قلوه سنگ و در مواردي از آجر جهت ترئين از جمله سر در ورودي ها و برجستگي ها روي ديوار استفاده شده است. اين قلعه کاربرد نظامي-مسکوني داشته  و متعلق به دوران قاجار مي باشد و در نوع خود بي نظير مي باشد.

کتيبه و نقش برجسته گل گل ملکشاهي

 نقش برجسته و کتيبه ي گل گل يادگاري از حمله و تصرف اين منطقه توسط سلسله ي آشوري در هزاره هاي قبل از ميلاد است که در ضلع شمالي روستاي گل گلبخش ملکشاهي و بر نماي شرقي صخره  و به ارتفاع حدود ?? متر از زمين قرار دارد . شکل عمومي کتيبه يک مستطيل به ارتفاع ??? سانتي متر و عرض ?? سانتي متر است که در وسط آن نقش نيم رخ و تمام قد پادشاه آشوري بصورت برجسته قرار دارد که کلاهي مخروطي و ردايي بلند تا روي پاها بر تن داشته و شمشيري حمايل نماد قدرتي به دست دارد که به علت تخريب شکل آن به درستي معلوم نيست . نزديک پيشاني نيز تصويري تخريب شده قرار دارد که به همراه نماد ديگري در پشت سر پادشاه هلال ماه (؟) احتمالاً نمادهاي خدايان و الهه هاي آسماني باشند که به حمايت از پادشاه آشوري برخاسته و به او کمک نموده اند تا در جنگ پيروز شود. متن کتيبه ابتدا به عمق متوسط ?/? سانتي متر تراش خورده و طي آن نقش برجسته ي پادشاه را فراهم ساخته اند و سپس به نقر خطوط ميخي آشوري در سطرهاي افقي بر تمام سطح کتيبه و نقش برجسته پرداخته اند و هر سطر را با خطي کنده و افقي از سطر بعدي مجزا نموده اند . اينکه اين کتيبه مربوط به کدام پادشاه آشوري است به درستي معلوم نيست و عده اي آن را متعلق به آشور باني پال که سرزمين ايلام قديم را متصرف و در نهايت موجب انقراض آنها گرديد دانسته و عده اي آن را مربوط به سارگن دوم پادشاه آشوري مي دانند که وي نيز نواحي شمال غرب و قسمتهايي از غرب ايران تا درياچه اروميه را به تصرف درآورد. آنچه از متن سنگ نوشته مستفاد مي گردد اين است که آشوريها همواره چشم طمع به نواحي شرقي حکومت خود يعني سرزمين ايلاميها داشته و هر زمان که زمينه فراهم مي شد حمله را آغاز مي نمودند و اين روند به صورت فرهنگ ستيزه گري به فرزندان شاهان منتقل مي شد و چهره ي پادشاه آشوري که رو به سرزمين ايلام حکاکي و نقر شده خوي جنگجويي و طمع هميشگي آنان به اين ديار را به نمايش مي گذارد .

متن کتيبه آشوري گل گل

” به آشور و خدايان ( بزرگ ) که به طرفداري شاه محبوب آنها ايستاده و چيره شده ( بر زمينهاي  دشمنانش ( …) شاه جهان (…) پسر (…) آشور پدر خدايان مرا نامزد کرد براي پادشاهي در رحم مادرم (…) انليل مرا براي تسلط بر روي زمين و مردم فرا خواند . سين و شماش با هم شگونهاي مساعدي در مورد بنياد فرمانروايي من فراهم ساختند . نبو و مردوک مرا بصيرت وسيع و فهم عميق بخشانيدند . خدايان بزرگ از راه لطف در محفل خود مرا بر روي تخت شاهي پدرم گذاشتند . آنها تسلط بر روي زمين را به من واگذار کردند . شهر (…) آنها بيرون رفتند (…) روي او ستايش کارهايي که من انجام داده ام . من نوشتم بر روي آن من به جاي نهادم اين سنگ نوشته را  براي ترغيب شاهان و پسران من در آينده باشد که اميري در ميان شاهان پسران من که او را آشور و خدايان بزرگ براي تسلط بر روي زمين و مردم نامزد کند . اين ستون و تحسين خدايان بزرگ را ببيند و باشد که به تدفين آن بپردازد و قربانيها بکند اما آنکه آن مجسمه را از جاي آن بردارد آشور و خدايان بزرگ و آن عده که روي اين ستون نام برده شدند با نظر خشم به او نگاه کند .باشد که به طرفداري او در يک برخورد سلاحها در ميدان جنگ برخيزند و باشد که آنها او را راهنمايي نکنند . (…) با شد که آنها هم حکم شاهي او را براندازند و باشد که آنها نامش و تخمه اش را در زمين ضايع کنند” .

سنگ نوشته تخت خاتون ( تخت خان)

تخت خاتون يا تخت خان منطقه اي خوش آب و هوا در مسير ايلام به مهران و در منطقه ي عمومي صالح آباد است. اين مکان علاوه بر داشتن چشمه ي آب سرد و زلال به علت قرار داشتن در دامنه ي غربي کوه نخجير از نظر دسترسي به شکار انواع حيوانات وحشي و هِيزم درختان بلوط از شرايط و مزيتهاي بسيار مطلوبي براي استراحت و تفريحگاه واليان ايلام برخوردار بوده است. تداوم استقرار خان والي و همراهانش هر سال به مدت طولاني در اين مکان  تخت خاتون (که به احتمال زياد به لحاظ تعلق خاطر زياد خان به يکي از همسرانش آنجا را ” تخت خاتون ” ناميد)  و بعدها به تخت خان تبديل شد , باعث گرديد که غلامرضاخان والي از فرصت استفاده کرده و دستور به نگارش کتيبه ي بزرگ و به ياد ماندني خود در اين  مکان بنمايد . ارزش واهميت اين سنگ نوشته علاوه برزيبايي خط و متن آن داراي اطلاعات فراواني است که از گذشته ي والي و کارهاي عمراني وي دست مي دهد , چيزي که در ساير کتيبه ها تنها اشاره اي گذرا به آنها شده است .
متن کتيبه بر روي قطعه سنگي بسيار بزرگ , حجيم و مکعبي شکل و بر نماي غربي آن در ارتفاع ?/? متري قرار دارد . نماي عمومي سنگ نوشته يک متوازي الاضلاع در ابعاد ??? × ??? سانتي متر بوده که ابتدا آن را حدود دو سانتي متر به لحاظ فراهم نمودن يک سطح صاف و يکنواخت تراش داده و آن گاه با تراش دادن مجدد حروف و کلمات را برجسته نموده اند . خط کتيبه از نوع نستعليق و با گرايش به سوي نستعليق شکسته مي باشد که از نظر نگارش و حکاکي يکي از زيباترين کتيبه ها در نوع خود به شمار مي رود.

شهر تاريخي سيروان

در حوزه شمالي استان ايلام و شمال شرقي شهر ايلام و در دامنه هاي اطراف و لايه هاي زيرين سرابکلان واقع در شهرستان شيروان چرداول به صورت نيمه مدفون بقاياي آثار معماري ارزشمند قرار دارد. اين شهر از جمله مراکز زيست محيطي باستاني است که در دره هاي ميانکوهي زاگرس واقع است. اين شهر مربوط به دوران ساساني بوده که تا قرون اوليه اسلامي(پنجم) از مراکز تمدن محسوب مي شده است. مصالح بکار رفته در معماري اين شهر سنگ و ملات، ساروج و گچ مي باشد. اين شهر در دوران شکوه و عظمت خود مرکز ايالت ماسبذان از شهرهاي مهم و آباد دوره ساساني بوده است همچنين وجود پلها و راهها و محوطه ها و قلاع و سکونتگاههاي باستاني در اين محوطه گوياي اهميت اين شهر است.

 آثار جوليان

در شمال روستاي چم کبود در آبدانان در پا دامنه ارتفاعات کبير کوه مشرف به دشت آثار شهر تاريخي که حدود ?? هکتار وسعت دارا بوده وجود دارد که به نام شهر تاريخي جوليان خوانده مي شود.اين شهر تاريخي مربوط به دوران ساساني-اسلامي بوده که از مصالح سنگ و گچ در ساخت آن استفاده شده است.شهر شامل سه بخش اماکن مسکوني-چهار طاقي-و آتشکده  و قلعه دفاعي بوده که متاسفانه به شدت آسيب ديده است. سقف اين اماکن را پوشش هاي گهواره اي شامل شده است.

آثار شهر دربند

در پادامنه ارتفاعات کبير کوه در بخش بدره در منطقه اي به نام پشته دربند در بخش کوهستاني دره بقاياي شهر کوچکي ديده مي شود که از مصالح قلوه و سنگ و گچ در ساخت آن استفاده شده است. بر روي شيب تند اماکن مسکوني به صورت پلکاني احداث  گرديده تا بتوانند از حداقل فضا حداکثر استفاده را نمايند.اين شهر تاريخي هم عصر شهر تاريخي دره شهر (قرون اوليه اسلامي) مي باشد.

شهر تاريخي دره شهر 

اين شهر در ضلع غربي شهر فعلي دره شهر قرار داشته  و حدود ?? هکتار وسعت دارد و بزرگترين شهر شناخته شده در قلمرو استان مي باشد که قسمتي از ديوارها و طاقهاي آن هنوز سالم و يا در زير آوار مانده اند. مصالح بکار رفته در معماري بناهاي اين شهر تاريخي عبارتند از: قلوه سنگ و گچ و ساروج. آثار قوسها و انحناهاي طاق ها  سقفهاي گنبدي با مصالح مذکور و همچنين نشانه هايي از وجود خيابان بندي و کوچه و … در بافت اين ويرانه ها مشهود اند. قدمت اين شهر به قرون اوليه اسلامي بر مي گردد.

 تپه هاي کز آباد

اين تپه ها در دهستان هليلان در شمال شرقي شهرستان شيروان و چرداول واقع شده است. کز آباد از دو تپه بزرگ و کوچک تشکيل شده است. در قسمت شرقي تپه بزرگ، آثاري از کوزه شکسته هاي نقش دار که قدمت آن ها به بيش از سه هزار سال مي رسد ، همچنين آثاري از سنگ هاي بزرگ تراشيده و نتراشيده بدست آمده اند.

در شمال تپه بزرگ ، گورستان بزرگي وجود دارد که در آن چندين نوع گور با آلات، ادوات و کوزه هاي گلي کشف شده اند. در اين گورستان تعداد گورهاي زنان زياد است و در داخل آن ها زينت آلاتي چون دستبند ، کمربند و گردن بند از دانه هاي شيشه با حلقه هاي مسي بسيار ضخيم کشف شده اند . علاوه بر آن ، کوزه هايي شبيه به قوري، کوزه هاي بزرگ و کوچک متعدد رنگين و بي رنگ نيز يافت شده اند.

تپه علي کش

تپه علي آباد يا علي کش در نزديکي شهر توريستي موسيان شهرستان دهلران واقع شده است. علي کش تپه اي کوچک و مسدود است که قطر پايه آن از حدود ??? متر تجاوز نمي کند. ضخامت طبقات باستاني آن حدود ? متر است. اين تپه باستاني قدمتي چند هزار ساله دارد و به دوران عيلامي ها مربوط مي شود.

 تپه تيخان ( تيغن)

تپه باستاني تيخان و يا تيغين در شمال شرق دره شهر و به فاصله ? کيلومتري کرانه راست رودخانه سيمره ، در ميان اراضي کشاورزي روستاي جمشيد آباد (جهاد آباد) واقع شده است . سفال هاي به دست آمده در طبقه اول از نوع نخودي و آجري ساده اند . در کنار سفال ها ، نمونه هايي از تيغه هاي سنگ چخماق نيز يافت شده است . همچنين در ميان اين آثار مکشوف ، قطعات سنگ سه گوش به رنگ سبز نيز ديده مي شود .

تپه کوزه گران

تپه يا تل کوزه گران در حدود ?/? کيلومتري تپه تيخان ( تيغن ) واقع شده و قديمي تر و بزرگتر از تپه تيخان است. قدمت اين تپه به اواخر هزاره سوم پيش از ميلادمي رسد ، ولي طبقه اول اين تپه به دوره ساساني مربوط است . سفالهاي رنگين و منقوشي از طبقه زيرين تپه بدست آمده است . نقش سفال ها ، بيشتر از نوع پرندگان و بز کوهي است . قسمتي از طبقات پايين اين تپه به گورستاني اختصاص داشته است که چند نوع گور در آن باقي مانده است . در بعضي از گورها استخوانهاي مردگان را در کوزه ها ريخته و در مکانهاي سفيد کاري شده دفن کرده اند . در گورهاي ديگر اسکلت هايي در يک قبر مشاهده شده که در کنار آنها ، تنورهاي بسيار و خاکستر زياد نيز وجود دارد . قبرهاي سر تپه طبق آثار مکشوفه (کوزه هاي شکسته و گورهاي موجود ) به دوره زرتشت تعلق دارند . گفته مي شود احتمال دارد اين محل يک کارگاه کوزه گري بوده و به همين دليل به کوزه گران معروف شده است.