19 دی ماه سالروز قیام خونین مردم قم

رحلت مرموز آيت الله مصطفي خميني فرزند امام (قدس سره) در آبان 1356، شتاب خاصي به حركت انقلاب اسلامي بخشيد كه مي توان موج برخاسته از آن را به عنوان آغاز قيام عمومي مردم دانست. مجالس يادبود متعددي در سرتاسر كشور برگزار و در پي هر يك از اين مجالس، تظاهرات گسترده اي عليه رژيم شاه به راه افتاد و بار ديگر امام (قدس سره) به عنوان رهبر حركت اسلامي در جامعه مطرح گرديد. از اين رو دستگاه حاكم و به ويژه شخص شاه بر آن شد تا با توهين به ساحت امام (قدس سره) چهره ي ايشان را در انظار عمومي مشوش سازد و با نوشتن مقاله اي با صراحت به آن بزرگوار توهين نمايد.
در اواسط دي 1356، كه پاكت ممهور به مهر دربار از دفتر هويدا وزير دربار شاه خارج مي شد، كسي از كارگزاران رژيم گمان نمي برد كه اين نامه مانند آتش به دامن رژيم شاه بيافتد. پيك دربار نامه را به داريوش همايون، وزير اطلاعات و جهانگردي داد و او نيز نامه را جهت انتشار به روزنامه اطلاعات داد. مسعودي صاحب امتياز روزنامه، پس از با خبر شدن از مفاد مقاله، آن را براي آينده روزنامه خطرناك يافت و نگران و اكنش علما و روحانيون شد. اما در تماس هايي كه با وزير اطلاعات و جهانگردي و نخست وزير (آموزگار) گرفت، دريافت كه برخي از مفاد تند و تحريك آميز آن به خواست شاه در مقاله گنجانده شده است.
شاه دستور نگارش «ايران و استعمار سرخ و سياه» را در حالي داده بود كه پيش از آن، مضامينش را در گفت و گو با خبرنگار يك مجله ي امريكايي بيان كرده بود. اما گزارشي از عراق در اين باره كه « آيت الله خميني در رساله عمليه خود سلطنت را غير شرعي اعلام كرده و اين نظر در چاپ جديدي از توضيح المسائل ايشان منتشر شده است.» خشم شاه را به آن حد برانگيخت كه دستور نگارش اين مقاله را داد.
در اين مقاله – كه نويسنده ي آن «احمد رشيدي مطلق» ذكر شده بود – به طور صريح بي حجابي را فضيلت دانسته و حجاب، كهنه پرستي و ارتجاع سياه معرفي و به ساحت مرجع عالم تشيّع، امام خميني (قدس سره) اهانت كرده و قيام پانزده خرداد 1342، توطئه استعمار سرخ و سياه معرفي شده بود.
با پخش سراسري روزنامه اطلاعات و رسيدن آن به شهر قم، اولين واكنش ها آغاز شد. طلاب جوان، پس از خواندن مقاله، به خشم آمدند.
مدرسين حوزه علميه ي قم(1) پس از اطلاع از محتواي مقاله، در بيت آيت الله حسين نوري گرد آمدند تا اقدامي هماهنگ عليه رژيم داشته باشند و پس از بررسي ابعاد گوناگون مسأله، تصميم گرفته شد كه هجدهم دي درس هاي حوزه تعطيل شود.
صبح هجدهم دي، طلاب با تشكيل اجتماعي بزرگي، تظاهرات و راهپيمايي خود را آرام به سوي منازل مراجع وقت آغاز كردند و با تجمع در مقابل منازل ايشان با دادن شعارهايي به حمايت از امام (قدس سره) پرداختند. نيروهاي امنيتي ابتدا با يورش به صف تظاهر كنندگان سعي در متفرق نمودن و ممانعت از راهپيمايي طلاب كردند. اما وقتي با مقاومت آن ها رو به رو شدند، اعلام كردند در صورتي كه راهپيمايان شعار ندهند و آرام حركت كنند، مي توانند به تظاهرات خود ادامه دهند. عده اي از طلاب در مقابل بيت مرحوم آيت الله العظمي گلپايگاني (قدس سره) تجمع كردند و معظم له طي سخناني فرمودند: « اين ها به آن آقا [امام خميني] توهين نكردند. اين ها به ما توهين كردند، براي اين كه اين ها با اين كارشان نشان دادند و خواستند بگويند كه آن آقا [امام خميني] با ما مخالف است و مفهوم حرفشان اين است كه ما با اين ها (رژيم شاه) موافقيم. اين كه ما با اين ها موافقيم، توهين به ماست. ما در گذشته با اين ها مخالف بوده ايم و در آينده نيز مخالف خواهيم بود.»

سخنان آيت الله گلپايگاني (ره)

مردم و علما صبح روز هجدهم دي ماه به سمت منزل آيت الله گلپايگاني حرکت کردند. خيلي زود محوطه دروني و بيروني منزل ايشان از جمعيت پر شد. آيت‏اللّه‏ گلپايگاني با چهره‏اي غمگين و افسرده وارد مي‏شوند. پس از اين که ايشان آيه استرجاع (انا لله و انا اليه راجعون) را مي‏خواند بغض مردم مي‏ترکد وصداي گريه از هر سو بلند مي‏شود .آيت‏اللّه‏ گلپايگاني ادامه مي دهند: «ما هم از وارد شدن اين ضايعه بزرگ بر جامعه روحانيت و بر فقه و اجتهاد خبردار شديم. اين‏ها اشتباه مي‏کنند ؛ اين‏ها فکر نکنند، ما ديگر سکوت کرده‏ايم و چيزي نخواهيم گفت و دست بر مي‏داريم. اين‏ها بايد بدانند که اگر سر نيزه را حتي به زير گلوي ما بگذارند، ما حرفمان را مي‏زنيم».
سپس راهپيمايان، در مقابل منزل مرحوم علاّمه طباطبايي (قدس سره) تجمع كردند. اما به علت كسالت علامه، آيت الله محمد يزدي، به نمايندگي از طرف ايشان راجع به شخصيت امام خميني (قدس سره) و مبارزات آن بزرگوار و محكوميت رژيم پهلوي در اهانت به امام (قدس سره) و روحانيت، سخناني ايراد كرد.
تظاهر كنندگان، آن گاه در مقابل منزل و مدرسه ي آيت الله مكارم شيرازي تجمع كردند و ايشان طي سخنان فرمودند: «مسأله، مسأله ي هتاكي نسبت به آيت الله العظمي آقاي خميني نيست، اين در واقع هتاكي به تمام مقدسات و به همه ي ماست ... طلاب نبايد از همديگر جدا شوند و بايد وحدت داشته باشند. اگر بناست زنده بمانيم، همه بايد زنده بمانيم و اگر بناست بميريم، همه بايد بميريم، جدايي بين ما نخواهد بود.»
بعد از آن طلاب به منزل آيت الله وحيد خراساني رفتند. ايشان در اجتماع طلاب و تظاهركنندگان، درباره مسأله ي آزادي زن و جايگاه آن در اجتماع از نظر اسلام سخنراني كردند.
بازاريان قم با مشاهده حركت حوزه ي علميه به حمايت از آن تصميم گرفتند كه مغازه هاي خود را روز نوزدهم دي باز نكنند.
روز نوزدهم دي، بازار تعطيل شد. سازمان اطلاعات و امنيت قم و شهرباني به كمك نيروهاي كمكي كه از تهران وارد شده بودند، در سطح شهر، به ويژه در حوالي مدارس علميه و مرقد حضرت معصومه عليها السلام متمركز شدند.
اقشار مختلف مردم و طلاب در مقابل مدرسه ي خان و ميدان آستانه تجمع كردند و باز راهپيمايي به سوي منازل بزرگان حوزه را آغاز نمودند. منزل اول، بيت آيت الله ميرزا هاشم آملي (قدس سره) بود. وقتي تظاهركنندگان به مقابل منزل ايشان رسيدند، آيت الله آملي طي سخناني به بيان عظمت و شخصيت فوق العاده امام (قدس سره) پرداخت و هيأت حاكمه و رژيم پهلوي را مورد نفرت روحانيت و ملت قلمداد كرد.
ساواك قم طي گزارشي چنين مي نويسد: « ساعت 10:30 صبح، بيش از 5000 نفر از طلبه هاي علوم ديني در مسجد اعظم اجتماع كردند و از آن جا به منزل چند تن از روحانيون رفتند و از آنان خواستند كه از [امام] خميني دفاع كنند.» نيروهاي رژيم با آرايش ضد شورش، ماشين هاي آبپاش و نفربرهاي نظامي در انتظار تجمع بعد از ظهر مردم قم بودند كه مردم قصد راهپيمايي به سوي خيابان بيگدلي و منزل آيت الله نوري را داشتند.
بعد از تجمع مردم، آيت الله نوري طي سخناني چنين گفت: « هركجا نهضت قابل توجهي به وجود آمده، روحانيت راستين اسلام در پيشاپيش آن در حركت بوده و رهبري نهضت به دست آنان هدايت مي شد، روحانيت در حركت جامعه نقش مؤثر و خلاّقي داشته است. مردم مسلمان، با روحانيتِ اصيل هستند. روحانيت اصيل با آيت الله العظمي آقاي خميني و در پشت سر ايشان است و مبارزه ي دستگاه طاغوتي با اسلام و رهبري آيت الله خميني به جايي نخواهد رسيد.»
پس از سخنان آيت الله نوري، انبوه جمعيت كه به ده هزار نفر مي رسيد، راهپيمايي را آغاز، و مي خواستند از طريق خيابان ساحلي به منازل آيات سلطاني طباطبايي و مشكيني بروند. اولين نشانه هاي درگيري به وسيله ي مأموران رژيم رخ داد. يكي از آن ها شيشه بانك صادرات را شكست و مأمور ديگري همان شيشه را با پاره آجر نشانه گرفت. همين بهانه كافي بود كه اسلحه ها به طرف مردم نشانه گيري شود. با دستور فرمانده نيروهاي امنيتي، تيراندازي شروع شد. با به زمين افتادن تعدادي از مردم، جمعيت در كوچه هاي اطراف پناه گرفتند. مردم با هر آنچه كه به دست مي آوردند، مقابل مأموران مسلح رژيم ايستادند. جنگ و گريز تا ساعاتي از شب ادامه يافت .
مجروحان به بيمارستان بزرگ شهر منتقل شدند و عده اي براي آگاهي از اوضاع مصدومين رو به روي بيمارستان اجتماع كردند. در اين روز دست كم شش نفر شهيد و ده ها تن زخمي شدند. مردم به خيابان‏هاي اطراف رفته، اين شعار را سر مي‏دادند «از جان خود گذشتيم، با خون خود نوشتيم، يا مرگ يا خميني». اين شعار زيبا در پايان آن روز غم‏انگيز، عشق بي کران مردم را به رهبر محبوب خويش نشان مي‏داد.
بعد از اين حادثه، طلاب و علماي قم با انتشار اعلاميه اي ضمن محكوم كردن كشتار مردم بي دفاع، اين سؤال را مطرح كردند كه آيا فضاي باز سياسي به اين معناست كه اگر كساني به مطالب غير واقعي روزنامه اعتراض كنند، بايد با گلوله پاسخ بگيرند؟
رژيم، شب بيستم دي ماه شهر را مملو از نيروهاي امنيتي كرد و به نوعي در شهر حكومت نظامي اعمال كرد.

عكس العمل رژيم

رژيم پهلوي بعد از واقعه ي خونين 19 دي، عده اي از كارمندان و اعضاي حزب رستاخيز را جمع آوري و با به راه انداختن تظاهراتي نمايشي سعي كرد، وانمود كند كه روشنفكران ايران، « شورش مرتجعين قم» را محكوم مي كنند.
تظاهر كنندگان، صبح روز 23 دي 1356، سوار بر اتوبوس ها راهي قم شدند و طي يك راهپيمايي، به حمايت از شاه پرداخته و «جاويد شاه» گويان به سمت حرم حركت كردند.
عكس العمل ديگر رژيم، به منظور انحراف افكار عمومي از رهبري امام (قدس سره) اجازه دادن فعاليت به برخي از گروه هاي موافق سلطنت بود كه خواهان اصلاحات جزيي بودند.
در همين دوران، اعلام موجوديت « كميته دفاع از آزادي و حقوق بشر» در شمار اخبار جالب توجه است. نماينده هيأت اجراييه اين كميته با دعوت از خبرگزاري هاي معتبر جهان به طور رسمي موجوديت اين كميته را اعلام كرد.

شهدا و مجروحين نوزده دي


در مورد شهدا و مجروحان قيام 19 دي آمار دقيقي در دست نيست .آن گونه که از گفته‏ها و نوشته‏هاي شاهدان عيني برداشت مي‏شود خيلي از مجروحان از ترس ساواک به بيمارستان مراجعه نکرده بودند؛ زيرا در آن زمان، ساواک،تظاهر کنندگان زخمي را با زنجير به تخت بيمارستان مي بست تا پس از بهبودي آنها را به ساواک منتقل نمايند. در مورد شهدا نيز غير از چند نفر که به طور يقين در آن روز به شهادت رسيده‏اند سخن از شهيد ديگري به ميان نيامده است. البته احتمال اين که خانواده شماري از شهدا از ترس ساواک شهداي خود را مخفيانه به خاک سپرده باشند، ضعيف نيست. به هر تقدير شمار مجروحان بسيار زياد بود، اما تنها نام پنج شهيد به ثبت رسيده است که سه تن از آنان طلبه، يک نفر جوان و ديگري نوجواني سيزده ساله است.

حضور همه اقشار

ويژگي خاص قيام نوزده دي شرکت و همکاري همه اقشارمردم بود. اين قيام نيز همچون هميشه با رهبري روحانيت شکل گرفت، اما اگر حمايت و پيوستن مردم به روحانيت نبود، به پيروزي نمي‏رسيد. پس از اين که علما دروس حوزه را تعطيل کردند، اقشار مختلف مردم نيز به آنان پيوستند. بازاريان با تعطيل کردن بازار قم، نقش عمده‏اي در اعتراض به اقدامات نظام داشتند. مردم نيز پيرو جوان وارد صحنه مبارزه شدند و در حمايت از امام خميني(ره) و روحانيت با علما و طلاب همراهي کردند.

واکنش مطبوعات و رسانه‏ها

مطبوعات و رسانه‏هاي آن زمان ابتدا با قضيه 19 دي بسيار گذرا برخورد کرده، آن را تحقير نمودند. آنها تلاش کردند که قيام را بسيار کوچک جلوه دهند و وانمود کنند که هيچ اتفاقي رخ نداده است. همچنين تظاهر کنندگان را مشتي افراد معلوم الحال لقب دادند که از اين شهر به آن شهر در حال ترددند. «سرکوب اغتشاش قم» تعبيري بود که در رسانه‏ها درباره قيام به کار برده شد. ولي پس از آن از تيترهايي نظير: «تظاهرات قم به خاک و خون کشيده شد» استفاده کردند و اين، نشان مي‏داد که در رسانه‏ها، افکار روشن و طرف‏دار حضرت امام(ره) و انقلاب، يافت مي‏شود. به هر حال اين قيام بر روند انقلاب تأثير بسيار گذاشت و سانسورهاي خبري و تحقيرها نتوانست جلو قيام و انتشار خبر آن را در سراسر کشور بگيرد.

فريادي که آسمان ايران را شکافت

مقام معظم رهبري مدظله عالي در زمان رياست جمهوري خود در سال روز قيام 19 دي پيامي صادر کردند که بخشي از آن چنين است: «نوزدهم دي ماه يادآور قهرماني‏هاي مردم ايثارگر قم، شهر قيام و شهادت، و روز آغاز مبارزه قاطع و مستمر امت اسلامي با رژيم منحوس پادشاهي است. در نوزدهم دي ماه هزار و سيصد و پنجاه و شش و در اوج قدرت رژيم شيطاني پهلوي، در روزهايي که استبدادِ به جنون کشيده شاه خائن ،کار عمال و کارگزاران رژيم را به گستاخي و وقاحت کشانده و اختناقِ حاکم همه فريادهاي ملت محروم و دربند را در سينه خفه کرده بود يک باره فرياد پرخروش و هماهنگ مردم قم آسمان ايران را شکافت و خواب دژخيمان پهلوي را بر آشفت. مقاله توهين‏آميزي که به دستور شاه خائن عليه امير مستضعفان و مرجع شيعيان جهان به چاپ رسيده بود، همچون جرقه‏اي باروتِ خشم مردم مسلمان قم را منفجر ساخت. رژيم نامردمي حاکم نيز بنا به ماهيت ضد خدايي و ضد خلقي خويش دستور داد تا مزدورانش به روي مردم بي دفاع آتش گشودند و خون پاک و مطهر مسلمانان مبارز را به زمين ريختند. قيام دليرانه مردم قم نقطه شروع مبارزه‏اي بي امان بود که تا لحظه سقوط حکومت رجّالگان رژيم پهلوي ادامه يافت و پس از آن نيز تا امروز در جبهه‏هاي داخلي و خارجي ادامه دارد و خواهد داشت».

نتايج و پيامدهاي قيام نوزدهم دي

اين واقعه به لحاظ نتايج و پيامدها از چند نظر شايان توجه است:
1- سازش شاه و كارتر و تو خالي بودن شعار فضاي باز سياسي شاه را به مردم نشان داد.
2- ثابت كرد كه شاه از حركت مذهبي – سياسي به رهبري روحانيت و در رأس آن ها امام خميني (قدس سره) بيش از هر حركت سياسي ديگر وحشت دارد.
3- آنچه را كه رژيم از آن وحشت داشت، به تبع قيام نوزده دي به وقوع پيوست و حوزه هاي علميه و روحانيت در خط امام (قدس سره) به حركت در آمدند و زمينه اي فراهم گرديد كه نهضت در مسير صحيح مبارزه قرار گيرد، و ترفندهاي بعدي رژيم را نيز بي اثر كرد.
4- روشن شد كه جريان حقوق بشر و فضاي باز سياسي، طليعه اي براي ميدان دادن به ملي گراها، ليبرال ها و ... بوده و امريكا و رژيم شاه، عملاً در جذب مردم به سوي ميانه روها موفقيتي نداشته اند و آنان هيچ پايگاهي در ميان مردم ندارند.
5- متحجرين حوزه ها و كساني كه مروج جدايي دين از سياست بودند و همواره درس و بحث و فقه و اصول و ... را به مبارزه با شاه ترجيح مي دادند، شكست خوردند و مردم نيز فهميدند كه بايد سراغ چه كساني بروند.
6- ماهيت رژيم ضد مردمي شاه را براي بسياري آشكار كرد. از آن پس بود كه شعار « مرگ بر شاه» شعار اصلي و تكيه كلام توده هاي انقلابي شد.
7- باعث تعميق و مردمي شدن نهضت و شركت توده هاي مذهبي، به ويژه جوانان گرديد.
8- برخي از احزاب و جمعيت هايي كه حركت سياسي خود را با اتكا به حقوق بشر كارتر و فضاي باز سياسي ايجاد شده، توسط شاه و در چهارچوب قانون اساسي شكل داده بودند، بتدريج از مردم جدا شدند و به دامن امريكا و غرب پناه بردند.
9- با قيام قم، آهنگ حركت انقلاب به صورت «استراتژي چهلم ها» ي پشت سر هم، با صورت و محتواي كاملاً اسلامي شتاب فزاينده و گسترده تري به خود گرفت و رهبري امام (قدس سره) به عنوان نقش اصلي مبارزه با رژيم شاه ظاهر شد.

نتيجه گيري

قيام 19 دي قم، انقلاب اسلامي را وارد مرحله مهم و حساسي كرده بود. در اثر اين قيام، زنجيره اي از حوادث و رويدادهاي سرنوشت ساز و اثرگذار در سطح كشور پديد آمد؛ بطوريكه مبارزان و در رأس آنان امام (ره) بهتر و بيشتر از پيش از نتايج آن استفاده و روند پيچيده نهضت را به سمت پيروزي حتمي هدايت و رهبري كردند. اهميت و جايگاه اين قيام در اين بود كه اولا حركت روبه پيش انقلاب را شتاب بخشيد؛ ثانياً خصلت اسلامي و مردمي نهضت امام خميني را ثابت و عيان تر ساخت.
كشتار مردم قم در روز 19 دي و سركوب شديد و خشن قيام عمومي در اين شهر، باعث به اوج رسيدن اعتراضات و راهپيمايي ها در اغلب شهرهاي ايران در روزهاي بعد مي شود. و از همين نقطه است كه رژيم مقتدر و باثبات پهلوي دچار بحران عميق و انقلاب مي شود.
قيام19 دي قم زمينه ها و علل و عوامل مختلفي دارد. هرچند تبعيد امام به نجف و دوري ايشان از مركز مبارزات اسلامي قم، ادامه نهضت اسلامي را با مشكل و مانع روبه رو ساخت ولي انديشه مبارزه و مخالفت با رژيم پهلوي به عنوان يك نظام باطل و ظالم در روح و جان مردم باقي مانده بود. از اين رو دوام گفتمان مبارزه كه حاصل انديشه هاي سياسي امام بود، زمينه اصلي قيام 19 دي محسوب مي شود. علاوه بر اين، دوره سخت اختناق و سركوب نيز موجبات قيام را فراهم ساخت. درگذشت دكتر علي شريعتي، فضاي بازسياسي و مجموعه حوادث اين دوره، شهادت آيت الله مصطفي خميني و رهبري هاي امام خميني و از همه مهمتر مقاله اهانت آميز 17 دي 56، زمينه ها و عوامل مهم قيام 19 دي بوده است.

کتابشناسي :

الف) جايگاه قيام 19 دي 1356 در پيروزي انقلاب اسلامي

تاليف: طالبي دارابي، ابراهيم

معرفي کتاب: نسل جديد انقلاب بايد پاسخهاي منطقي و درست براي علت وقوع انقلاب اسلامي در ايران و چگونگي پيروزي و ادامه آن داشته باشد.
يكي از حوادث مهم انقلاب، قيام 19 دي ماه 1356 قم مي باشد كه بايد علل، چگونگي، پيامدها و واكنشها، بازتابها، جايگاه و نتايج آن عميقا مورد بررسي و تحقيق علمي و منصفانه قرار گيرد و به اين نسل انتقال داده شود. اين كتاب تلاشي در اين راستا است.

ب) حماسه 19 دي قم

تاليف: شيرخاني، علي

معرفي کتاب: بعد از رحلت شهيد سيدمصطفي خميني و برگزاري مراسم بزرگداشت در اقصي نقاط كشور، رژيم شاه فهميد كه هنوز هم امام خميني از پايگاه مردمي گسترده اي برخوردار است، لذا بزرگترين اشتباه سياسي، تاريخي خود را مرتكب شد و با چاپ مقاله اي توهين آميز عليه امام و روحانيت در روزنامه اطلاعات روز شنبه 17 ديماه 1356 نقطه عطفي در نهضت اسلامي بوجود آورد. اولين حركت اعتراض آميز توسط مردم و روحانيت قم از فرداي انتشار آن مقاله صورت گرفت و در روز 19 ديماه 1356 ادامه پيدا كرد و به خاك و خون كشيده شد، اين سرآغاز پديده " چهلمها" در شهرهاي ديگر كشور شد كه …..

پي نوشت:
1- حضرات آيات عظام وحيد خراساني، يوسف صانعي، سيد حسن طاهري خرم آبادي، محمد مؤمن، علي مشكيني، ناصر مكارم شيرازي، سيد حسن موسوي تبريزي و محمد يزدي، اعضاي مدرسين آن زمان حوزه ي علميه قم بودند.
2- مجلد 15 خرداد، شماره 24، ص 55.